της Χριστίνας Παπαβασιλείου
Άκουσα πολυφωνικό Ηπείρου πριν λίγα χρόνια. Ως τότε ούτε που γνώριζα ότι υπήρχε. Και με θυμάμαι να αναφωνώ «Μπαχ!». Ναι, ξέρω, θα μου πείτε «καμία σχέση». Ούτε οι κανόνες που διέπουν την μία μουσική και την άλλη, ούτε τα διαστήματα, ούτε η ανάπτυξη των μελωδιών, πουθενά δεν συγκλίνουν, αλλά εγώ επέμενα, Μπαχ. Η αίσθηση να ήταν που με έκανε να το λέω; Το ανατρίχιασμα; Οι φωνές που μπλέκονταν μεταξύ τους; Ακόμα δεν έχω βρει την απάντηση, αλλά επιμένω να το αποκαλώ έτσι.
Ξεκίνησα λοιπόν να γράφω για αυτό. Και στον δρόμο μου βγήκαν ανέλπιστα αποτελέσματα. Πολυφωνικά Αιθιοπίας. Ιμαλαΐων. Ακόμα και από την Ταϊβάν. Οι Βουλγάρες· απίστευτες φωνές! Κάποια ακούγονται ενοχλητικά –στα δικά μου αυτιά– και κάποια μαγικά.
Αλλά μήπως να μην τρέχω από την χαρά μου και να το πιάσω λίγο από την αρχή. Για να δούμε, πως έγινε όλο αυτό;
Αρχές του 10ου αιώνα, στο Τουρνέ του Βελγίου αρχίζει να εμφανίζεται μια άλλη μορφή μουσικής, η οποία “πατάει” μεν στην μονοφωνία της μελωδικής γραμμής του Γρηγοριανού Μέλους, αλλά προστίθεται άλλο ένα λειτουργικό μέρος. Δηλαδή το όργκανουμ, στο οποίο συνήθως δύο φωνές ξεκινούν από την ίδια νότα, στη συνέχεια απομακρύνονταν η μία από την άλλη κινούμενες παράλληλα και τέλος κατέληγαν στη ίδια νότα. Το 1030 ο Ιταλός Γκουίντο ντ’ Αρέτσο (990-1050 μ.Χ.) δίνει ονόματα στους φθόγγους της κλίμακας παίρνοντας τις αρχικές συλλαβές των πρώτων ημιστιχίων του ύμνου Ut queant laxis Resonare Fibris Mira gestorum Famuli tuorum Solve polluti Labii reatum Sancta Joannes. Το Ντισκάντους δίνει μια περαιτέρω ώθηση, στολίζοντας το λειτουργικό μέλος στην επάνω φωνή πιο περίτεχνα από το απλό όργκανουμ και με αντίθετη κίνηση. Και ερχόμαστε στο Μοτέτο, όπου επάνω από το λειτουργικό μέλος προστίθενται δύο ή τρεις φωνές, που ξετυλίγονται ακολουθώντας η κάθε μία διαφορετικό κείμενο, με διαφορετική υπόθεση. Εδώ αρχίζει η ομορφιά! Τον 12ο αιώνα ο Λεονέν, οργανίστας στην Παναγία των Παρισίων ξεφεύγει από τα δεσμά του Γρηγοριανού μέλους, εφαρμόζει την αντίθετη κίνηση των φωνών και μετατρέπει το όργκανουμ σε έργο τέχνης. Στην συνέχεια ο μαθητής του, Περοτέν, εισάγει τη μίμηση, το χρωματικό ύφος, δίνει μεγάλη σημασία και προσπαθεί να τελειοποιήσει την σημειογραφία και για πρώτη φορά καθορίζει την διάρκεια των φθόγγων.
Polyphonic chant of Aquitaine of the High Middle Ages (12th century AD).
Title: «Benedicamus Domino»
Αρχές 14ου αιώνα, ο Φιλίπ ντε Βιτρύ (1291-1361), γράφει ένα εγχειρίδιο τεχνικής, και κωδικοποιεί τις κλίμακες με την καθιέρωση του προσαγωγέα, δηλαδή τα ημιτόνια ώστε να έχουμε τον μείζονα και ελάσσονα τρόπο. Έπαψε η κυριαρχία του τρίσημου ρυθμού (εμπνευσμένου από την Αγία Τριάδα, Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα) και έκανε μεθοδικότερη χρήση των αλλοιώσεων, κάτι που προετοίμαζε τον ερχομό του χρωματικού ύφους.
Από την Γαλλο-Φλαμανδική Σχολή, ο Ζοσκέν ντε Πρε (1450 –1521), ο διασημότερος ίσως Ευρωπαίος συνθέτης θρησκευτικής μουσικής της εποχής του, γράφει τα πρώτα αριστοτεχνικά δείγματα αναγεννησιακής πολυφωνίας , που περιλαμβάνουν μοτέτα, λειτουργίες, κανόνες.
Josquin des Prez «Qui habitat»
Το 1545-1563 στην σύνοδο του Τρέντο, οι Πατέρες αφού εξέδωσαν καταδίκες σε Προτεσταντικές αιρέσεις, ήθελαν και την δια παντός απομάκρυνση της θρησκευτικής μουσικής από την πολυφωνία, επειδή με την πολυπλοκότητα των φωνών δεν ξεχώριζε το λατινικό κείμενο. Ευτυχώς υπήρξε ο Τζιοβάννι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (1525-1594) και τους άλλαξε γνώμη και σώθηκε η πολυφωνική μουσική.
Palestrina – Sicut Cervus
Μπαρόκ· ή, το τέλος της πολυφωνικής μουσικής. Αλλά τι τέλος! Φανταστείτε μια βραδιά που ρίχνουν πυροτεχνήματα. Ε, στο τέλος δεν πέφτουν τα πολλά και τα πιο φαντασμαγορικά; Έτσι κι εδώ. Ενώ αρχίζουν να εμφανίζονται καινούργιες μουσικές μορφές όπως το ορατόριο, η σουίτα, το κοντσέρτο, γεννιέται η όπερα (να μας ζήσει), υπάρχει ο ένας και μοναδικός που επιμένει στα ήδη υπάρχοντα: Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ. Δεν καινοτομεί, αλλά τελειοποιεί –με την ακριβή έννοια της λέξης– τις μέχρι τότε δοσμένες μουσικές μορφές. Και γράφει. Γράφει ασταμάτητα. Και κάνει και παιδιά. Πολλά. Παρόλο που, δυστυχώς, στην σημερινή εποχή κανένας από τους απογόνους του δεν έχει καμία σχέση με την μουσική. Το ταλέντο έφτασε στην κορυφή του με τον Γιόχαν Σεμπάστιαν και κατόπιν άρχισε να φθίνει έως που εξαλείφθηκε.
Bach – Motets
Και ενώ η ευρωπαϊκή πολυφωνία βασίζεται στην αντιπαράθεση όμοιων μελωδικών γραμμών, και ακολουθεί ευλαβικά τα χαρακτηριστικά των τρόπων «μείζονα» και «ελάσσονα» με την αυστηρότητα καθορισμού του τόνου και του ημιτονίου, στην Λαϊκή Πολυφωνία έχουμε διάφορες μορφές της ανημίτονης πεντατονικής κλίμακας, δηλαδή σειρές πέντε φθόγγων με δεύτερες μεγάλες και τρίτες μικρές, που μπορούν να φτάσουν μέχρι πέντε διαφορετικές ενώσεις των φθόγγων χωρίς την παρουσία ημιτονίων.
Ένα βασικό διάστημα που χρησιμοποιείται στην Ηπειρώτικη πολυφωνική μουσική, η τετάρτη καθαρή «ΦΑ-ΣΙ» (η επικαλούμενη και διαβολική) αποφεύγουν μετά μανίας να το χρησιμοποιήσουν στην Δυτική αντίστοιχη, οδηγώντας ακόμα και τον Πάπα στην επίσημη απαγόρευση της χρήσης της.
Επίσης, έχει ρίζες προγενέστερες, για κάποιους ερευνητές αρχέγονες, απαντάτε σε ελάχιστες περιοχές του κόσμου και βασίζεται στη διαφορετικότητα των μελωδικών γραμμών έκφρασης των μελών της πολυφωνικής ομάδας.
Είναι δύσκολο να βρούμε τις ρίζες της Ηπειρώτικης πολυφωνίας στα ίχνη των αιώνων. Όλοι οι μελετητές συγκλίνουν στην άποψη ότι η πεντατονική κλίμακα έρχεται από τα βάθη των αιώνων, ξεκινά πριν εμφανιστεί η Βυζαντινή μουσική και φτάνει και σε προελληνικές ή αρχαϊκές εποχές, με πολιτισμικές γέφυρες που ενώνουν τα Βαλκάνια με τη Νότια Ασία περνώντας από τον Καύκασο, τη Βόρεια Περσία, το Αφγανιστάν, τη Νότια Ινδία.
Οι μελωδικές γραμμές του πολυφωνικού τραγουδιού Βορειοηπειρώτικου ή Πωγωνίσιου χτίζονται πάνω στην διφθογγική κλίμακα, που τη χρήση της πρέπει να αναζητήσουμε στην αρχαία Ελλάδα (πενταφθογγικές κλίμακες), και ο μικρός και βραχύς χρόνος των συλλαβών χτίζεται σε μεγάλο βαθμό στον ιαμβικό, τροχαϊκό παίωντα.
Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια που εντοπίζονται στην περιοχή γύρω από τα σημερινά Ελληνοαλβανικά σύνορα (Πωγώνι-Δερόπολη-Δέλβινο-Χειμμάρα-Λεσκοβίκι-Κόνιτσα). Το ποιητικό περιεχόμενο των τραγουδιών παρουσιάζεται σε στενή σχέση με τον φυσικό, ιστορικό, κοινωνικό χώρο της περιοχής. Είναι αρχαιότατα τραγούδια του ακριτικού κύκλου και μεσαιωνικές μπαλάντες (παραλλαγές), ιστορικές διηγήσεις του αγώνα κατά των Τούρκων αλλά και τραγούδια του γάμου, της ξενιτιάς (Αλησμονώ και χαίρομαι, Γιάννη μου το μαντήλι σου, Κλαιν’ οι πέρδικες στα πλάγια) αποκριάτικα, ιστορικά κλέφτικα (Δεροπολίτισσα), μοιρολόγια, λυρικά της αγάπης (Τι κακό έκαν’ ο καημένος, Γιώργο μας πήρε η Άνοιξη, Πέρδικα και περιστέρα), καλύπτουν δηλαδή τον κύκλο της ζωής και τον κύκλο του χρόνου.
Κλαίν’ οι πέρδικες στα πλάγια (Πολυφωνικό της Ηπείρου)
Η απόδοση των τραγουδιών αυτών γίνεται από ομάδα τραγουδιστών που πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον 4 άτομα. Ο συνηθέστερος αριθμός είναι 5, άλλα μπορεί να φτάνει ακόμη και τους 10 τραγουδιστές, ανάλογα με τους ισοκράτες, ώστε να «γεμίζει το τραγούδι και να πάει βρονταριά!» Ο κορυφαίος της ομάδας τραγουδάει την κυρίως μελωδία, δηλαδή αρχίζει, «παίρνει» το τραγούδι, γι’ αυτό ονομάζεται παρτής ή πάρτης ή σηκωτής. Του απαντάει ο δεύτερος που «γυρίζει» ή «τσακίζει» το τραγούδι, γι’ αυτό και λέγεται γυριστής, ενώ οι υπόλοιποι, οι ισοκράτες, κρατούν το «ίσο», δηλαδή το φθόγγο της τονικής της μελωδίας. Στην ομάδα αυτή μπορεί να προστεθεί (επιπλέον ή σε αντικατάσταση του γυριστή) κι ένα ακόμη τραγουδιστής, ο κλώστης, που κάνει ιδιόμορφους λαρυγγισμούς με ψεύτικη φωνή(«φαλτσέτο», όπως στα τυρολέζικα γιόντλερ), «κλώθοντας» το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και στην υποτονική της μελωδίας. Μια τεχνική του χεριού που κρατάει τ’ αδράχτι όταν κλώθει το νήμα. Το χέρι όχι μόνο βάζει τ’ αδράχτι σε περιστροφική κίνηση (κλωθογυρίζει) αλλά το ανεβοκατεβάζει κιόλας κάθε τόσο. Ο συσχετισμός είναι φανερός. Τόσο ο γυριστής όσο και ο κλώστης κόβουν απότομα το τραγούδι στην υποτονική της κλίμακας, δημιουργώντας έτσι με τον τελευταίο φθόγγο του πάρτη μια έντονη διαφωνία (διάστημα 2ας), που είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πολυφωνικής φόρμας και της δίνει ένα ιδιόμορφο άκουσμα.
Γιώργο μας πήρε η Άνοιξη
Τι κακό έκανα ο καημένος
Η αλβανική παραδοσιακή πολυφωνική μουσική έχει πολλά κοινά με την ηπειρώτικη, δίπλα δίπλα είναι άλλωστε και η μουσική δεν γνωρίζει σύνορα. Εκτελείται κυρίως από άνδρες και βασίζεται στον μουσικό όρο “ίσο” ( ανάλογος με το “ίσον” της βυζαντινής μουσικής), στον βόμβο, δηλαδή, που συνοδεύει το πολυφωνικό τραγούδι.
Τα τραγούδια έχουν δύο σόλο μέρη (τραγουδά ο ένας τραγουδιστής και μετά ο άλλος) ενώ το “ίσο” καθορίζει τα σόλο και κρατιέται από την χορωδία καθ’ όλη την διάρκεια της εκτέλεσής τους. Γι’ αυτό λέγεται και ισοπολυφωνικό, και το συναντάμε σε πολλά κοινωνικά γεγονότα: γάμους, κηδείες, γιορτές για την συγκομιδή, θρησκευτικές τελετές.
What Have Ianina’s Eyes Seen – Albania Vocal and Instrumental Polyphony
Το πολύφωνικό τραγούδι της Σαρδηνίας, A Tenore, είναι μια ειδική μορφή λαρυγγόφωνου πολυφωνικού τραγουδιού για τέσσερις φωνές: bassu, contra, boche και mesu boche, που εκτελείται από ομάδα τεσσάρων ανδρών. Οι τραγουδιστές φτιάχνουν κύκλο και ο σολίστας συντονίζει την μελωδία, ένα κείμενο πρόζας ή ένα ποίημα και σε σύντομο χρόνο ακολουθείται από άλλες φωνές που τον συνοδεύουν σαν χορωδία. Οι τραγουδιστές, για να ακούν υπόκωφα τόσο την δική τους φωνή τους όσο και των άλλων και να προσεγγίσουν έτσι την τέλεια αρμονία, κλείνουν με το χέρι τους το ένα αυτί τους. Η παλαιότερη γραπτή πηγή που μαρτυρά αυτή τη μουσική εκτέλεση είναι το Gosos de sa Figumorisc, που χρονολογείται από τις αρχές του 17ου αιώνα και εκτελείται ακόμα σε μερικά χωριά. Τα κείμενά τους είναι πολύ παλαιά ή σύγχρονα ποιήματα και μπορούν να θεωρηθούν σαν πολιτιστικές εκφράσεις ταυτόχρονα παραδοσιακές και σύγχρονες.
Tenore Supramonte Orgosolo
Οι Βουλγάρες! Τι να πεις για αυτές τις φωνές; Δεν ξέρω αν είναι κατασκευαστικό το θέμα, αλλά μπορούν άνετα, πολλά μέλη των χορωδιών τους, να βάλουν κάτω τις δυτικές σοπράνο. Τραγουδάνε ντυμένες με τις παραδοσιακές τους φορεσιές. Οι χοροί που σχημάτιζαν αλυσίδα και η τελετουργική πρακτική του lazarouvane, μία τελετή μύησης για τις νέες γυναίκες. στην εποχή μας έχουν σχεδόν καταργηθεί.
Bulgarian women’s choir, Dva Shopski Dueta
Στα πολυφωνικά τραγούδια τους υπάρχει η διαφωνία, μια ειδική μορφή στην οποία μία ή δύο φωνές διαμορφώνουν την μελωδία την οποία συνθέτουν η izvikva (κραυγή/κάλεσμα) και ο bouchi krivo (υπόκωφος κρότος), ενώ οι άλλες συνοδεύουν μ’ ένα μονότονο βόμβο, διπλασιασμένο ή τριπλασιασμένο για ν’ αυξηθεί η ένταση. Απλώς απολαύστε τες!
Abagar Quartet – Ой мори кавале
Στην Αιθιοπία, πέρα από τα τραγούδια που υπάρχουν για τις ορθόδοξες γιορτές, στα νότια της χώρας, 22 εκατομμύρια κάτοικοι με μεταξύ τους τεράστιες διαφορές στην γλώσσα, την θρησκεία και την κοινωνική ποικιλομορφία, τα πολυφωνικά τραγούδια τους είναι απόλυτα συνυφασμένα, δίνουν τον ρυθμό στην δουλειά, είναι τραγούδια μνήμης των προγόνων και θύμησης των παιδιών τους που έφυγαν μακριά, μυθολογικών ηρώων και πολεμικών κατορθωμάτων. Οι τραγουδιστές απαντάνε η μία ομάδα στην άλλη σε διαστήματα δευτέρας και τρίτης σε μια ατελείωτη συνεχιζόμενη σειρά.
Dorze (Ethiopia) Songs of Mahaber & Halak’a Festival
Οι Πυγμαίοι Aka, που ζουν στη νοτιοδυτική περιοχή της Κεντρικής Αφρικανικής Δημοκρατίας, έχουν αναπτύξει μια ξεχωριστή φωνητική μουσική παράδοση, ένα σύνθετο τύπο πολυφωνικής αντίστιξης βασισμένης επάνω σε τέσσερις φωνές. Συμμετέχουν όλα τα μέλη της κοινότητας και ο χορός και η μουσική αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των τελετουργιών τους, όπου συμπεριλαμβάνονται και οι τελετές των εγκαινίων των νέων καταυλισμών, του κυνηγιού και των κηδειών.
Κατά την διάρκεια των τραγουδιών, κάθε τραγουδιστής ή τραγουδίστρια μπορεί να παράγει με την φωνή του πλήθος παραλλαγών, που δημιουργούν την εντύπωση ότι η μουσική εξελίσσεται συνεχώς. Συνοδεύονται από διάφορα κρουστά όργανα και το καθένα παίζεται για συγκεκριμένη περίπτωση. Οι χοροί τους εκτελούνται με χτυπήματα των χεριών. Ανάλογα με το τελετουργικό, μερικοί χοροί χορεύονται μόνο από άνδρες, ενώ άλλοι μπορούν να εκτελεσθούν από ζευγάρια ή από σόλο χορευτή ή χορεύτρια.
Και τέλος θα πάμε στην Ταϊβάν, και στην φυλή Bunun που ζει στις δυτικές ακτές και στις κεντρικές και νότιες πεδιάδες της χώρας. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους γηγενείς, έχουν ελάχιστη χορευτική μουσική. Τα πολυφωνικά τραγούδια τους είναι αυτοσχεδιαστικά και κάποιες φορές μπορεί να συνοδεύονται από όργανα όπως το ζίθερ (μορφή πρωτόγονης πεντάχορδης κιθάρας) ή ιδιόφωνα.
Bunun Men’s Choir: Posibutbut
Εν κατακλείδι, αμφιβάλω αν κατάφερα να δικαιολογήσω την εμμονή μου να ονομάζω τα ηπειρώτικα πολυφωνικά, Μπαχ. Μήπως όμως εντέλει, όλα αυτά τα πολυφωνικά είναι για τους τόπους τους, ο ντόπιος Μπαχ;
■ ■ ■ ■ ■
[Εξώφυλλο: Jan van Eyck, The Ghent Altarpiece – Singing Angels (λεπτομέρεια)]
Πηγές:
– Λεξικό των συνθετών, Roland de Candie, εκδόσεις Gutenberg
– Το τονικό μουσικό σύστημα, Αμάραντος Αμαραντίδης, εκδόσεις Νεφέλη
– Ιστορία της Μουσικής, Εμίλ Βυλερμόζ, εκδόσεις Υποδομή
– The music of Africa, J.H. Kwabena Nketia, Victor Gollancz Ltd
– Το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι, Κώστας Λώλης, Ιωάννινα 2006
– H Ήπειρος της Πεντατονίας, cd με βιβλίο, MusicHeaven
– Σημειώσεις από μαθήματα της Βιβής Κανελλάτου
■ ■ ■ ■ ■
Η μηχανή του λόγου 